vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، خانواده به عنوان بنیادی ترین نهاد اجتماعی می ‏تواند عمیق ترین تأثیرات روحی و روانی را در اعضایش ایجاد کرده و به نوبة خود منشأ تحولاتی عظیم در جامعه باشد، جامعه نیز می ‏تواند تغییرات اجتماعی را به درون خانواده سوق دهد. به طور نمونه جامعه ای که روح استبداد در تمام کالبد نهادی آن جاری است، این چهره استبدادی در درون خانه نیز نمایان می‏ شود و بالعکس، افرادی که تعاملات خانوادگی آنها با استبداد و انزوا همراه است، روابط اجتماعی خود با دیگران را بر اساس چنین الگویی ترسیم می‏ کنند.

صرف نظر از مدل آرمانی و ارزشی خانواده که چهرة تابناکی دارد، حرکت تاریخی آن تحت تأثیر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه، حرکتی ناموزون در قوس صعود و نزول بوده و در شرایط کنونی که موضوع مشارکت اجتماعی به عنوان یکی از رهاوردهای انقلاب اسلامی توجه همگان را به خود جلب کرده است، مشارکت پذیری اعضای خانواده به رویکردی اجتماعی و فراگیر تبدیل می ‏شود و امید است تا این سوگیری مبارک به مدل آرمانی و الهی خود نزدیک شود.

اما سؤال اساسی آن است که خانواده مشارکت پذیر از چه امتیازات و فوائدی برخوردار است؟ آیا مشارکت اعضای خانواده دامنة خاصی دارد؟ از چه راههایی می‏توان اعضای خانواده را مشارکت پذیر نمود؟ موانع چنین مشارکتی چیست؟ … این تحقیق درصدد پاسخگویی به این سؤالات است.

خانواده

جامعه شناسان تعاریف گوناگونی از خانواده ارائه داده اند که دربردارنده نقاط اشتراک و امتیاز مختلفی است. در این بخش به برخی از آنها اشاره می‏شود:

الف)- تعــریف خانـواده با توجه به ملاک نهادی ـ ساختی؛

خانواده نهادی است که در درون اجتماع کل قرار داشته و ارگانیسمی است که ساختار آن بوسیله اجزاء تشکیل دهندة آن حفظ می‏ شود.

ب)- تعریف ساختی ـ کارکردی خانواده؛

خانواده یکی از پاره نظام ‏‏های مربوط به کل جامعه است که انجام برخی از وظایف را به عهده دارد.

ج)- تعریف خانواده با ملاک کنش و نقش؛

خانواده واحدی مرکب از افرادی است که دارای کنش متقابل و موقعیتی خاص هستند. این موقعیت بوسیله نقش‏‏ها معین می ‏شود.

د)- تعریف خانواده با ملاک رابطه؛

تعاریف‏‏ فوق از دو جهت، محدودیت و نقصان دارد: یکی به لحاظ ملاک های مورد توجه (که ریشه در نوع جامعه مورد بررسی محقق و نیز چارچوب و مبانی نظری او دارد) و دیگری به لحاظ «مانع نبودن از اغیار» است. یعنی بسیاری از تعاریف، به طور دقیق معرف خانواده نیست، بلکه بیانی عام بوده و دیگر گروه ها و نهادهای اجتماعی را نیز شامل می‏ شود.

چنانچه در تعریف خانواده، همانند سایر مفاهیم اجتماعی، پیش فرض های نظری و محیط اجتماعی دخیل باشد، می ‏توان بر اساس اندیشه‏‏ های اجتماعی اسلام و جامعه ایرانی و با توجه به نقش ها و کارکردهای خانواده تعریف ذیل را ارائه نمود:

خانواده نخستین هستة زندگی اجتماعی انسان است که بنیان آن صرفاً قرارداد اجتماعی نیست، بلکه مبتنی بر نیازی فطری و برخاسته از عمق روح انسان است. نیاز به سکونت و آرامش روحی بین دو جنس مخالف از طریق عقد و قراردادی خاص، نخستین حلقه زندگی اجتماعی را شکل می ‏دهد و وظایف و نقش های ویژه ‏ای را برای طرفین به ارمغان می ‏آورد. این هسته اجتماعی با هسته‏‏ های مشابه مربوط به خود(والدین و فرزندان و دیگر اقوام نسبی و سببی) پیوندی انسانی، عاطفی و حقوقی دارد.

طبق تعریف فوق، خانواده دارای ویژگی های ذیل است:

1. بر اساس یک نیاز فطری نه صرفاً جنسی تشکیل می‏شود؛
2. تشکیل آن نیازمند عقد و قرارداد اجتماعی خاص است؛
3. بین دو جنس مخالف (زن و مرد) بوجود می‏ آید؛
4. برای طرفین این قرارداد، وظایف و نقش های خاصی ثابت است؛
5. بین این هسته اجتماعی و دیگر هسته‏‏ ها و اعضای خاص، رابطه ویژه ‏ای وجود دارد و یک هسته مربوط به زندگی زناشویی در درون این شبکه خویشاوندی، دارای جایگاه و نقش‏‏ های خاصی است.

ویژگی ها و نقش‏‏ های خانواده

بطور کلی هر گروه اجتماعی و از جمله خانواده، دارای ویژگی ها و نقش هایی است که عدم توجه کافی به آنها باعث ارزیابی غلط و تحلیل نادرست آن گروه می‏ شود. لذا قبل از ورود به بحث مشارکت پذیری اعضای خانواده، لازم است به این ویژگی ها توجه شود:

1- تعامل: اعضای یک گروه با یکدیگر روابط متقابل دارند و رفتار هر عضو می ‏تواند تأثیر بالقوه ‏ای برسایر افراد داشته، آنها را به عکس العمل مناسب وادارد. اعضای خانواده نیز چنین تعاملی با یکدیگر دارند.

2- ساختار: هر گروه دارای الگوهای نسبتاً پایدار در روابط خویش است و همین الگوها پایگاه افراد و نقش‏‏ های آنها را مشخص می‏ کند. ساختاری که بر کلیت خانواده حاکم است، خط و مشی زندگی، نقش ها و کارکردهای خانواده را نشان می ‏دهد. مثلاً الگوی زندگی یک خانواده عشایری کوچ نشین، ترسیم کننده نقش ها و کارکردهای خاصی است که چه بسا با ساختار یک زندگی روستایی فرق می‏ کند. بنابراین توجه به ساختار خانواده حائز اهمیت است.

3- اندازه:‌ اندازه و قلمرو کمّی گروه در تعیین نقش ها و وظایف گروه مؤثر است و تا اندازه آن مشخص نباشد، ساختار آن به درستی شکل نگرفته یا قابل شناسایی نیست. مثلاً خانواده گسترده به جهت افزایش کمیت آن، نسبت به خانوادة هسته ‏ای ساختار متفاوتی دارد.

4- آرمان: هر گروهی برای تحقق اهدافی بوجود می‏آید. اهداف موجودیت یک گروه را، آرمان آن گروه می‏ نامند. نظر به اینکه آرمانها از تنوع و تکثر برخوردارند، لذا امتیاز گروه‏‏ها از یکدیگر به تمایز آرمانهای آنها می‏ باشد. اهدافی که موجب تشکیل، استمرار و پویایی خانواده در گستره کارکردهای آن می‏ شود، آرمان خانواده را تشکیل می‏دهد. بدیهی است که وحدت اهداف و آرمان باعث اشتراک خانواده ‏‏ها می‏ باشد. همانطور که کثرت و تغیّر آن، وحدت و اشتراک ماهوی را از خانواده سلب می ‏کند.

5- همبستگی: بر اساس میزان تعامل و اشتراک در آرمان، همگرایی و همبستگی ایجاد می‏ شود و برای درک یک گروه باید میزان همبستگی و ارتباط اعضاء با یکدیگر را در نظر گرفت. مثلاً خانواده ‏ای که بر اساس آرمان مشترک بوجود آمده و از تعامل مقبولی برخوردار است، میزان همبستگی آن نسبت به خانواده ‏ای که فاقد چنین ویژگی می‏ باشد، بیشتر است.

6- تغییر: گروه در معرض تغییر و دگرگونی قرار دارد. شناخت عوامل تغییر، عرصه ‏‏ها و قلمرو آن و نیز تصمیم گیری در پذیرش مقدار تغییر، همگی متغیرهایی هستند که یک گروه ممکن است با آن مواجه شود. خانواده هم از این ویژگی مستثنی نیست، اما گزینش عنصری جدید و تغییر در عرصه‏‏ های مختلف خانواده بستگی به عواملی از قبیل آرمان، محیط طبیعی، ضرورت اجتماعی (از قبیل تقسیم کار اجتماعی بر حسب پیچیدگی ساختار جامعه) و … دارد.

شرح و تفصیل هر یک از این ویژگی های ششگانه و تطبیق آنها بر خانواده، نیازمند مجال دیگری است، آنچه که اینک مورد توجه است و برای هر خانواده‏ ای اعم از شهری، روستایی و عشایری تعیین کننده و الزامی می ‏باشد؛ عناصر تعامل، آرمان و همبستگی است. در جامعه و فرهنگ اسلامی، خانواده به گونه‏ای تلقی شده است که آرمان، تعامل و همبستگی اعضای آن، وظایف و نقش ‏‏های آن را ترسیم می‏ کند. این آرمان مبتنی بر آرم‏‏های اعتباری نیست، بلکه از تلاش دوسویه بین دو جنس مخالف جهت رسیدن به آرامش درونی خبر می ‏دهد، که میوه ‏ای چون محبت و مودت ببار می ‏آورد:‌ «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجاً لتسکنوا الیها و جعل بینکم مودة و رحمة… ».«و از نشانه ‏‏های اوست که از جنس شما زوج هایی قرار داد تا با روی آوردن به او آرام گیرید و بین شما دوستی و رحمت برقرار کرد».

تعاملی که این آرمان و سایر اهداف مورد نظر را تعقیب می‏ کند بر پایه «میثاق غلیظ» استوار است. «… و اخذن منکم میثاقاً غلیظاً» در حالیکه از شما عهد موکدی گرفتند.

لازمه این شاخص معنوی آن است که همه نقش ‏‏ها و وظایف مربوط به زن و شوهر از عمق و غلظت برخوردار بوده و از صمیم قلب برخاسته باشد. همگرایی و همبستگی ارکان اصلی خانواده یعنی زن و شوهر تا آنجا است که هر کدام بدون دیگری فاقد پوشش لازم بوده و محافظ طبیعی خود را از دست می‏دهد: « … هنَّ لباس لکم و انتم لباس لهنَّ».«آنها لباس برای شما و شما لباس برای آنها هستید».

تبیین جامعه شناختی مشارکت پذیری اعضای خانواده

مشارکت پذیری اعضای خانواده با بهره گیری از مکاتب و نظریه ‏‏های مختلف جامعه شناختی نظیر ساخت گرایی، کارکردگرایی، تضاد، دیدگاه فرهنگی و … قابل تبیین است، لیکن نظر به اینکه رفتار نظام مند و برخاسته از الگوهای تثبیت شدة فرهنگی، تحت تأثیر ساخت های مختلف اجتماعی است، لذا تا این رفتار در سطحی فراگیر و بصورتی انتزاعی مورد مطالعه قرار نگیرد، نمی‏ توان چگونگی آن را به طور دقیق درک کرده یا از چرایی آن بحث نمود. مطالعه ساختار اجتماعی در مقولات مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و … برای محقق این امکان را فراهم می‏ کند تا موضوعی خاص را در منظری عام و کلان مورد تحلیل قرار دهد. دیدگاه پارسونز جامعه شناس آمریکایی از این جهت قابل اهمیت است.

 از دیدگاه وی، کنش اجتماعی ویژگی یک «نظام» را داشته و قابلیت تحلیل سیستمی‏ دارد. مقصود او از کنش اجتماعی هر نوع رفتار انسانی است که بر اساس معانی‏ ای که کنشگر از دنیای خارج دریافت می‏ کند، بوجود می ‏آید. ویژگی اصلی کنش اجتماعی در حساس بودن کنشگر نسبت به معانی دنیای خارج و محیط است و کنش اجتماعی با توجه به ذهنیت کنشگر و دیگران ایجاد می‏ شود و کنشی متقابل می ‏باشد. به اعتقاد پارسونز کنش اجتماعی نظیر یک نظام و سیستم، دارای ساخت، کارکرد و فرآیند درون سیستم است، لذا از مفهوم کنش اجتماعی به مفهوم نظام کنشی منتقل می‏گردد که دارای ساخت است. سؤال اساسی او این است که چگونه این ساخت و انتظام در کنش ایجاد می‏شود؟

از دیدگاه پارسونز نظام کنش (و از جمله خانواده به عنوان یک نظام که مورد بحث است) دارای چهار کارکرد و فونکسیون ضروری است:

1- تطبیق یا انطباق پذیری: هر نظامی‏باید خودش را با محیط، لوازم و نیازهای محیطی سازگار سازد.

2- هدف یابی: هر نظامی باید اهداف خود را ترسیم کرده و رفتارش را بدان سو تنظیم نماید.

3- یکپارچگی: هر نظامی بین اجزاء درونی خود سازگاری و وفاق ایجاد می‏کند.

4- ثبات هویت و الگوها: هر نظامی باید توانایی ایجاد الگوهای فرهنگی خاص جهت انگیزش افراد را داشته باشد و آنها را حفظ کند.

بنظر می‏رسد که رفتار مشارکت آمیز اعضای خانواده، طبق رویکرد پارسونزی در مقوله یکپارچگی اعضای خانواده می‏گنجد. یعنی خانواده به عنوان نوعی نظام کنشی، بین اعضای خود انسجام ایجاد می‏کند. این یکپارچگی ممکن است صورتها و مراتب مختلفی داشته باشد، اما بهترین و مناسبترین نوع یکپارچگی در شرایطی است که کنش اعضای خانواده بر اساس مشارکت باشد. در فرض مشارکت، دستیابی به اهداف خانواده به آسانی انجام می‏ پذیرد.

امروزه در بسیاری از خانواده‏‏های غربی الگوی زندگی زناشویی تغییر کرده است، به گونه‏ای که رابطه «تناسب نقشها» برای زن و مرد، جای خود را به رابطه «برابری نقشها» میان زن و شوهر و عدم تقسیم بندی کارها به «کار مرد» و «کار زن» سپرده است، ولی این الگوی زناشویی به صورت مطلق نمی‏تواند تناسبی با مجموعة فرهنگ اسلامی و بومی ما داشته باشد. از سوی دیگر نگرش جنسی محض به نقشهای مربوط به خانواده، مانع مشارکت پذیری بوده و برخلاف سیره و سنت ائمه معصومین(ع) است. بنابراین باید قائل به نوعی تقسیم کار انعطاف پذیر و غیر جزمی گردید تا ضمن پذیرش تقسیم نقش ها بر اساس تناسب، مشارکت اعضای خانواده هم میسر شود. 

برای دیدن اصل مقاله اینجا را کلیک کنید./204/422/ح

تهیه و تنظیم: محرم آتش افروز